Autor: Iwona Bernaciak
Na kształtowanie postaw współczesnego człowieka ogromny wpływ mają przemiany cywilizacyjne, związane z postępem naukowo-technicznym i procesem globalizacji. Następują dynamiczne zmiany, dokonuje się przejście od systemu jednorodnego opartego o wieloletnie zatrudnienie w pełnym wymiarze do systemu zmiennego, niepełnego zatrudnienia. Wielu osobom, zwłaszcza o niskich kwalifikacjach, dostosowanie się do nowych okoliczności sprawia wiele trudności.
Bez odpowiednich kompetencji zawodowych nie mają szans na zatrudnienie i stawienie czoła wysokiej konkurencji na rynku pracy. Jednym z najtrudniejszych problemów współczesnego rynku pracy jest zjawisko bezrobocia. Z ekonomicznego punktu widzenia bezrobocie to nadwyżka podaży pracowników nad liczbą miejsc pracy, a powszechnie stosowaną miarą jest tzw. stopa bezrobocia, czyli procentowy udział bezrobotnych do liczby ludności danego kraju czynnych zawodowo (wg danych GUS na dzień 30 września 2010 r. stopa bezrobocia w Polsce wynosi – 11,4%). Ekonomia zakłada, że w warunkach gospodarki rynkowej bezrobocie w granicach 5-6% może być traktowane jako wyraz prawidłowości społeczno – gospodarczej. Taki stopień bezrobocia najtrudniej osiągnąć, ale jest on najbardziej pożądany. W praktyce wygląda to nieco inaczej niż w teorii ekonomistów. Bezrobocie w Polsce od wielu lat ma charakter zjawiska masowego, a szybko postępujące zmiany na rynku pracy ciągle powiększają krąg osób wymagających pomocy. Wiele uwagi poświęca się ekonomicznym skutkom bezrobocia, jednak najtrudniejsze do pokonania są psychologiczne konsekwencje braku zatrudnienia. Niniejsze opracowanie jest analizą psychologicznych skutków długotrwałego bezrobocia i metodom zapobiegania temu zjawisku, przy czym najwięcej uwagi poświęcono czynnikom edukacyjnym, uznając je za najskuteczniejsze w walce z bezrobociem.
Rozdział I. Funkcja pracy w życiu człowieka na podstawie wybranych teorii psychologicznych
Rozdział II. Determinanty oceny indywidualnych konsekwencji bezrobocia
Rozdział III. Psychologiczne skutki długotrwałego bezrobocia
Rozdział IV. Rodzina bezrobotnego
Rozdział V. Przeciwdziałanie bezrobociu
Rozdział VI. Rola edukacji w zwalczaniu bezrobocia
Rekomendacje
Bibliografia
„Człowiek jest biedny nie dlatego, że nie ma pieniędzy, ale dlatego, że nie pracuje."
Monteskiusz
W naszej cywilizacji zawód i miejsce w hierarchii zawodowej jest podstawą społecznej oceny przydatności człowieka, jest miarą wartości jednostki, dlatego istotną funkcją pracy, poza jej ekonomicznym wymiarem, jest zaspokajanie potrzeb psychologicznych. Wśród potrzeb wyższego rzędu A. Maslow wymienił m.in. potrzebę uznania, samorealizacji oraz wiedzy i rozumienia, dlatego aktywność zawodowa dobrze oceniana przez współpracowników i przełożonych jest bardzo istotna dla jednostki. Kontakty z grupą pracowniczą, w której często nawiązują się więzi osobiste, pozwalają zaspokoić potrzebę przynależności społecznej. Przejmującym studium bezrobocia są analizy naukowe Marie Jahody, przeprowadzone w Marienthalu pod Wiedniem, osadzie fabrycznej porażonej całkowitym bezrobociem w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Autorka odkryła niszczący wpływ utraty pracy na życie i osobowość bezrobotnych oraz na funkcjonowanie wspólnoty lokalnej. Praca, według Jahody, zaspokaja potrzeby jawne - ekonomiczne, tzn. jest źródłem zarobkowania i utrzymania określonego statusu materialnego oraz potrzeby ukryte – psychologiczne. Praca warunkuje odporność psychiczną, optymizm życiowy, aktywność jednostki, a jej brak rodzi pasywność, dysstres i rezygnację. Obserwacja bezrobotnych dokonana przez badaczkę prowadzi do wniosku, że wszelkie negatywne skutki bezrobocia wynikają przede wszystkim z niemożności zaspokojenia potrzeb ukrytych. Peter Warr uważa, że pewne elementy środowiska (tj. możliwość kontroli, ceniona pozycja społeczna, urozmaicenie, możliwość wykorzystania kwalifikacji, kontakty międzyludzkie itp.) są konieczne dla zdrowia psychicznego, a ich brak w miejscu pracy i w sytuacji bezrobocia powoduje pogorszenie stanu zdrowia psychicznego. Z kolei Erich Fromm podkreśla znaczenie treści wykonywanych zadań, przypisując im rolę wyznacznika niezależności
i ekspresji jednostki, jej rozwoju. Tracąc pracę, człowiek traci możliwość autoekspresji
w autentycznej działalności, a tym samym możliwość rozwoju własnej osobowości.
Bezrobocie oznacza olbrzymie marnotrawstwo najważniejszego i najbardziej kreatywnego zasobu pracy, czyli ludzkiego potencjału. Na to, jak silne będą indywidualne skutki utraty pracy wpływają określone czynniki – determinanty, od nich zależy ocena prawdopodobieństwa wyjścia z bezrobocia. Najistotniejszy z nich to czas trwania bezrobocia. Wyróżnia się więc bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia, bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia oraz bezrobocie długookresowe (chroniczne), dotyczy osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy. Jest ono najbardziej negatywne w skutkach, ponieważ powoduje zdecydowane zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie. Chronologii bezrobocia odpowiadają określone fazy stanu psychicznego po utracie pracy: szok – do 1 miesiąca od utraty pracy, optymizm i wiara
w znalezienie nowego miejsca pracy – do 3 miesięcy, okres pogłębiającego się pesymizmu – od 3 miesięcy do roku, utrata nadziei – po 12 miesiącach.
Kolejnym czynnikiem jest wiek. W najgorszym położeniu są dwie grupy wiekowe: ludzie starsi i młodzież. Osoby po 50 roku życia uważane są przez pracodawców za mniej wydajne, a młodzieży zarzuca się brak doświadczenia zawodowego. Pracodawcy nie doceniają wartości osób dojrzałych, ich doświadczenia zawodowego i życiowego, dystansu do tzw. kariery, lojalności wobec firmy, a także dużej dyspozycyjności (dorosłe i samodzielne dzieci, stabilność materialna). W wielu firmach bogatych krajów UE, pracownicy w wieku przedemerytalnym pełnią bardzo ważną funkcję, są bowiem mentorami i nauczycielami młodszych pracowników. Rozsądny szef nie dopuszcza do marnotrawstwa gromadzonego przez lata potencjału zawodowego przez doświadczonych pracowników. Z kolei atutem młodości, mimo braku doświadczenia, jest energia, wytrzymałość, kreatywność i podatność na kształtowanie pozytywnych postaw, co na wielu stanowiskach pracy jest kompetencją kluczową.
Istotną determinantą indywidualnych skutków bezrobocia jest płeć bezrobotnego – tutaj,
w zdecydowanie gorszej sytuacji są kobiety, jest ich 51% , bezrobotne kobiety dominują
w grupie 30-34 lata (co ma związek z pełnieniem funkcji rodzicielsko-opiekuńczych), przy czym prawa do zasiłku nie ma aż 53,1% bezrobotnych kobiet. Tak więc, to właśnie one częściej podlegają szczególnie groźnemu bezrobociu chronicznemu. Często uważane za drugorzędnych pracowników, między innymi z powodu przerw na wychowywanie dzieci oraz ze względu na przypisywaną im niższą produktywność. W opinii społecznej kobiety mają mniejsze niż mężczyźni moralne uprawnienia do stałego zatrudnienia, ponieważ są utrzymywane przez mężów, mają więc alternatywne źródła utrzymania. Tego stereotypu nie podważa fakt, że w większości rozwiniętych krajów około jedną trzecią zatrudnionych stanowią kobiety niezamężne, że niektóre kobiety są głowami rodzin (np. samotne matki),
a duża część mężatek ma partnerów o niskich zarobkach.
To, na ile dojmujące będą skutki bezrobocia zależy także od postawy bezrobotnego wobec pracy, postawę tę określa psychologiczne postrzeganie siebie samego jako osoby bezrobotnej. W zależności od tego, jak ukształtowało się wyobrażenie o tym "kim jestem", człowiek dokonuje selekcji swoich dążeń i poglądów, mających na względzie ich zgodność lub niezgodność z własnym JA. Na ile osoba bez pracy zostanie dotknięta negatywną zmianą w obrazie własnej osoby, zależy od znaczenia, jakie nada cesze "bycia bezrobotnym" oraz od tego, na ile centralna stanie się ta cecha dla jej poczucia tożsamości. W najtrudniejszej sytuacji znajdą się osoby, które nadadzą silnie negatywną wartość bezrobociu oraz uczynią je centralną właściwością obrazu własnej osoby. Innym aspektem tej postawy jest tzw. wewnątrz - lub zewnątrz- sterowność jednostki. Jeżeli osoba jest wewnątrz-sterowna, uważa, że ma decydujący wpływ na własne życie i to od niej zależy, jaka będzie jej przyszłość. Natomiast osoby zewnątrz-sterowne są przekonane, że wszystko, co się dzieje w ich życiu zależy od postępowania innych ludzi i czynników losowych, a oni sami mają niewielki wpływ na własną przyszłość. Oczywiście, osoby wewnątrz-sterowne mają większe szanse na wyjście
z bezrobocia. Osoba pozostająca bez pracy często charakteryzuje się obniżeniem ogólnej aktywności życiowej oraz brakiem odpowiedniej strukturalizacji działań i czasu. Towarzyszy temu poczucie bezcelowości i nadwrażliwość na porażki. Zachowania takie często potęgowane są medialnym obrazem osób bezrobotnych, a ich negatywny oddźwięk w dużym
stopniu sprzyja powstawaniu poczucia, że osoba pozbawiona pracy jest poważnym problemem społecznym.
Duże znaczenie w ocenie indywidualnych skutków bezrobocia ma zachowanie rodziny bezrobotnego, jeżeli okazuje mu wsparcie i zrozumienie, wówczas skutki psychologiczne utraty pracy nie są tak dotkliwe a proces wychodzenia z bezrobocia - znacznie łatwiejszy.
W początkowej fazie bezrobotny odczuwa duże wsparcie ze strony najbliższych, czasami nawet sytuacja ta sprzyja konsolidacji i zacieśnianiu więzi rodzinnych. Najczęściej jednak rodzinie bezrobotnego towarzyszy stan napięcia, konflikty i kryzysy.
Najbardziej widoczną indywidualną konsekwencją bezrobocia jest pogorszenie standardu życia, kłopoty finansowe a nawet ubóstwo oraz poczucie obniżenia statusu. Ubożenie bezrobotnych występuje nawet w zamożnych krajach, jednak w społeczeństwie polskim, zjawisko to zaczyna się od zdecydowanie niższego poziomu zamożności. Stopniowo topnieją oszczędności, pojawia się stan przymusowej zależności od innych, co dla dojrzałego, dorosłego człowieka jest sytuacją nienormalną i upokarzającą. Następstwem trudności finansowych jest również pozbawienie bezrobotnego możliwości nabywania wielu dóbr, co prowadzi zarówno do obniżenia samooceny jego pozycji społecznej, jak i do postrzegania przez innych statusu bezrobotnego jako zdecydowanie niższego.
Następstwem bezrobocia jest także izolacja społeczna , przejawiająca się wycofaniem
z życia towarzyskiego i ograniczeniem lub całkowitym zaniechaniem uczestnictwa w życiu politycznym, kulturalnym i w życiu społeczności lokalnej. Następuje rozluźnienie kontaktów z dawnymi kolegami z pracy, często też bezrobotny sam ogranicza kontakty, gdyż nie chce pokazywać publicznie swojej trudnej sytuacji. Możliwe, że przyczyną izolacji jest obniżenie ogólnej aktywności jednostki. Zakładając, że ludzka aktywność opiera się na relacjach społecznych, można wnioskować, iż pozostawanie we własnym towarzystwie wydaje się osobie bez pracy najbezpieczniejszym rozwiązaniem. Osłabieniu poczucia wspólnoty interesów z zatrudnionymi towarzyszy brak więzi z grupami niepracującymi. Prawdopodobnie powodem tej bierności jest indywidualne poszukiwanie zatrudnienia prowadzące raczej do konkurencji niż do współpracy. Osoby te całą swoją energię kierują na dawanie sobie rady z własnym stresem oraz na poszukiwanie nowego zatrudnienia. Bezrobotni doświadczają bardzo silnych negatywnych emocji, mają niższy poziom zadowolenia z życia w porównaniu z osobami zatrudnionymi. Odczuwają dyskomfort psychiczny, polegający na poczuciu bezsilności, a nawet beznadziejności, nieustannie towarzyszy im niepokój o przyszłość, lęk o rodzinę, rozdrażnienie, spada poziom samooceny
i szacunek do siebie samego. Na samopoczucie bezrobotnego silnie wpływają jego wyobrażenia o tym, jak inni go postrzegają i oceniają. Te wyobrażenia wywołują często poczucie napiętnowania.
Do poważnych skutków bezrobocia należy pogorszenie stanu zdrowia psychicznego
i fizycznego. Zaburzenia zdrowia psychicznego jako konsekwencja bezrobocia są nadal przedmiotem wielu badań. Dotychczasowe wskazują, że bezrobotni mają niższe wskaźniki zdrowia psychicznego (lęk, depresja, dolegliwości psychosomatyczne) niż osoby mające pracę (Banks, Jackson 1982) . Najczęściej obserwowane są objawy depresyjne - smutek, przygnębienie, zobojętnienie. Depresji często towarzyszą myśli samobójcze (w środowiskach, w których występuje długotrwałe bezrobocie, statystyki wskazują podwyższoną liczbę samobójstw i prób samobójczych). Obok typowych chorób psychosomatycznych, które pojawiają się wraz ze wzrostem poziomu stresu, jak problemy z sercem, wrzody żołądka, wzrost ciśnienia krwi, może pojawić się ogólne zmęczenie, problem bezsenności i inne. Sytuacja bezrobotnego prowadzi do rezygnacji z wizyt lekarskich i spożywania lekarstw, gdyż brakuje pieniędzy. Zjawisko bezrobocia jest zatem bardzo niebezpieczne nie tylko dla zdrowia, ale i życia jednostki. U wielu ludzi dotkniętych bezrobociem obserwuje się także zmiany osobowości. Permanentny stan frustracji, narastający lęk o przyszłość, obojętność to nieodłączne czynniki procesu bezrobocia, prowadzące do powstawania wielu zachowań aspołecznych - alkoholizmu, narkomanii, prostytucji i przestępczości. Twierdzenie, że stan bezrobocia wywołuje te zachowania jest zbytnim uproszczeniem. Niewątpliwie jednak bieda, towarzysząca bezrobociu, stwarza podatny grunt dla rozwoju wielu patologii.
Brak stałego zatrudnienia, które wyznacza codzienny rozkład zajęć, często wywołuje u osób bezrobotnych tzw. załamanie struktury czasu, charakteryzujące się trudnością
w planowaniu, organizowaniu i wykorzystaniu czasu wolnego. Bezrobotni z dnia na dzień uzyskują ogromną ilość czasu, z którym nie wiedzą, co zrobić, są obsesyjnie zaabsorbowani problemem czasu i niemożnością wykorzystania go. W bezpośrednich rozmowach wskazują, że czas „przecieka im przez palce", stopniowo tracą dyscyplinę, coraz trudniej zmotywować się do jakiejkolwiek aktywności.
Apatia, typowa dla długotrwałego bezrobocia, powoduje spowolnienie ruchów, trudności
z koncentracją uwagi i zaburzenia procesów poznawczych, a w konsekwencji pogarsza orientację w rzeczywistości.
Należy pamiętać, że osoba pozostająca bez pracy nie zaprzestaje nagle, z dnia na dzień, wszelkich działań, nie traci z dnia na dzień poczucia swojej wartości, to proces długotrwały, uzależniony od osobowości i indywidualnej sytuacji jednostki. Nie u wszystkich osób obserwowane są opisane wyżej objawy, mogą też charakteryzować się różnym nasileniem. Są jednak najbardziej typowe i w kontaktach, a szczególnie w pracy z osobami bezrobotnymi, trzeba brać je pod uwagę. Wszystkie omówione wyżej procesy w sytuacji bezrobocia chronicznego ulegają takiej kumulacji i nasileniu, że często nie jest już możliwe przywrócenie jednostki do aktywności zawodowej. Osoby długotrwale bezrobotne mają zazwyczaj za sobą wiele nieudanych prób znalezienia pracy, a doświadczane niepowodzenia osłabiają poczucie sprawstwa, co może doprowadzić do powstania zjawiska wyuczonej bezradności (silnego przekonania, że jestem mało wartościowym człowiekiem, nic nie potrafię, z niczym sam nie dam sobie rady, niczego nie zmienię, jakakolwiek próba wyjścia
z trudnej sytuacji skończy się niepowodzeniem). Długotrwałe bezrobocie wywołuje więc „spiralę upadku", która powoduje, że człowiek pozbawiony pracy zostaje z czasem wykluczony poza margines społeczny. W krajach zachodnich teoretycy i praktycy znają to zjawisko doskonale, dlatego wiele wysiłków i środków kierowanych jest na to, aby przede wszystkim do takiego stanu nie dopuścić.
Negatywne skutki bezrobocia odciskają swoje piętno na funkcjonowaniu rodziny osoby tracącej pracę. Kumulacja negatywnych czynników powoduje, że rodzina bezrobotnego jest pozbawiona pozytywnej wizji życia i podlega stopniowej destrukcji. Badania psychologiczne wskazują, że bezrobocie w dużym stopniu rzutuje na powstawanie w rodzinie atmosfery napięcia (choć czasami może wzmacniać więzi rodzinne), a obniżenie dochodów powoduje konieczność zrezygnowania z planów, życia towarzyskiego i kulturalnego.
W pierwszej fazie bezrobocia osoby bez pracy często otrzymują wsparcie psychiczne od innych członków rodziny, ale wraz z wydłużaniem się okresu bezrobocia narastają konflikty. Wkład materialny bezrobotnego jest nieadekwatny do potrzeb rodziny. Bezrobotny mężczyzna, jeśli jego żona pracuje, boleśnie odczuwa tę zmianę ról, (w naszym kręgu kulturowym zarabianie na rodzinę to głównie społeczna rola męża i ojca). Niemożność jej wypełnienia rodzi złe samopoczucie, które następnie rzutowane jest na żonę i dzieci. Mężczyźni stają się bardziej agresywni, częściej też sięgają po alkohol. Z kolei pozbawione pracy kobiety najpierw odrabiają zaległości domowe, ale szybko zaczynają odczuwać skutki braku pracy, a ich stres jest tym silniejszy, im mają wyższe wykształcenie. Bezrobotny stopniowo traci swą pozycję w małżeństwie i rodzinie, obniża się jego autorytet w oczach współmałżonka i dzieci. Źle zaczynają się układać stosunki rodzice - dzieci, ponieważ rodzice nie mogą zaspokoić oczekiwań konsumpcyjnych potomstwa, w tym często ambicji edukacyjnych. Obniża się pozycja dzieci bezrobotnych w środowisku rówieśniczym, co często odbija się negatywnie na osiągnięciach szkolnych. Osoby bezrobotne doskonale zdają sobie sprawę z tej sytuacji i tym silniejsze jest ich poczucie winy. Konflikty, wzajemne żale, obwinianie się, poczucie zawodu, bezradność wobec dzieci, dla których przestaje się być autorytetem – to wszystko naraża trwałość rodziny i burzy poczucie bezpieczeństwa.
Bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym nie tylko dla osób nim dotkniętych, jest ciężarem dla całej gospodarki kraju, gdyż powoduje drenaż finansów publicznych na zasiłki
i inne świadczenia socjalne oraz na programy przeciwdziałania bezrobociu, powoduje zmniejszenie dochodów budżetowych państwa (bezrobotni nie płacą podatków ani składek na ubezpieczenie społeczne, nie kupują towarów). Masowe bezrobocie oznacza marnotrawstwo ogromnego potencjału ludzkiej pracy, a niemożność znalezienia zatrudnienia często skłania młodych, wykształconych ludzi do emigracji zarobkowej. Traci całe społeczeństwo, nie tylko w aspekcie ekonomicznym, ale też społecznym. Wydatki na działania ratownicze wobec psychologicznych skutków bezrobocia są olbrzymie i trzeba je ponosić z deficytowego budżetu - wzmożona działalność służby zdrowia, szpitali ogólnych, psychiatrycznych
i odwykowych, koszty sądownictwa, więziennictwa, domów poprawczych i domów dziecka.
A zupełnie niewymierne są konsekwencje zaburzeń w funkcjonowaniu jednostek i rodzin dotkniętych bezrobociem. Dlatego strategia aktywnego przeciwdziałania bezrobociu musi być integralnym elementem polityki państwa, samorządów i władz lokalnych.
Do głównych sposobów ograniczenia bezrobocia należą: sprzyjanie ożywieniu gospodarczemu i tworzenie nowych miejsc pracy, edukacja, aktywne pośrednictwo pracy, organizowanie różnych form aktywizacji zawodowej, przebudowa systemu pomocy bezrobotnym tak, aby praca i dochody z niej były ważniejsze od zasiłków oraz efektywne szkolenie osób bezrobotnych i zagrożonych utratą pracy.
Kluczowym elementem w zwalczaniu bezrobocia jest szeroko pojęta edukacja.
W procesie dynamicznych przemian cywilizacyjnych ustawiczność uczenia się jest głównym czynnikiem rozwoju jednostki i społeczeństwa, gdyż poprzez edukację zaczyna ona rozumieć charakter zachodzących wokół zmian. Zachodnioeuropejskie systemy oświaty wypracowały takie formy kształcenia, które stwarzają możliwość wszechstronnego rozwoju, wyrabiają kreatywność i elastyczność, umiejętność przystosowania do zmieniającej się sytuacji na rynku pracy, dostarczają motywacji i kompetencji do dokształcania się i przekwalifikowania. Wchodząc w dorosłe życie młody człowiek powinien mieć świadomość, że w ciągu swego życia zawodowego kilkakrotnie będzie musiał zmieniać dziedziny i specjalności i musi umieć temu zadaniu sprostać. Tylko ci ludzie, którzy wypracują w sobie postawę mobilności
i aktywności, będą mieli rzeczywisty wpływ na swoje życie. Zatem podstawowym zadaniem edukacji jest zmiana postaw nieefektywnych oraz kształtowanie i wspieranie postaw ułatwiających poruszanie się na współczesnym, trudnym rynku pracy. To zadanie skierowane jest do wielu instytucji, a szczególnie do doradców zawodowych, na każdym poziomie edukacji. Niestety, w niewielu szkołach średnich pracują dyplomowani doradcy zawodowi
i rzadko organizowane są Szkolne Ośrodki Kariery, brakuje indywidualnej, systematycznej pracy z uczniem pod kątem diagnozy uzdolnień i potencjału osobowościowego oraz przełożenia tych cech na ścieżkę edukacji i przyszłej kariery zawodowej. Młodzież,
w zdecydowanej większości, nie ma wiedzy na temat rynku pracy i zawodów, często zatem rodzice i środowisko szkolne podejmują decyzję o przyszłości ucznia. Trudno uznać za racjonalną argumentację, że uczniowie gimnazjum są za młodzi do podejmowania decyzji edukacyjnych i zawodowych oraz, że nie są zainteresowani rynkiem pracy. Bo czyż dziecko rozpoczynające edukację szkolną jest rzeczywiście zainteresowane nauką matematyki, języka polskiego, historii? To zainteresowanie dopiero kształtuje się w trakcie nauki i poznawania danej dziedziny. Wiedzę o rynku pracy należy zatem traktować jak każdy inny przedmiot nauczania. W starych krajach UE zajęcia z zakresu orientacji zawodowej rozpoczynają się już na poziomie szkół podstawowych, czyżby młodzież innych krajów była bardziej zdolna
i dojrzała? Oczywiście nie, natomiast w tych krajach problem bezrobocia istnieje od wielu lat i zdołano już wypracować rozwiązania służące zapobieganiu jego skutkom. Wśród wielu przyczyn niedostatecznej oceny wartości orientacji zawodowej w Polsce należy wymienić skostniały i słabo reagujący na zmiany gospodarcze system edukacji, ciągłe niedofinansowanie oświaty, co prowadzi do prowizorycznych działań szkół, przejawiających się w organizowaniu zajęć zawodoznawczych przez pedagogów już zatrudnionych, uczących innych przedmiotów. Lawinowo rośnie liczba nauczycieli odbywających szkolenia z zakresu doradztwa zawodowego, co skutkuje pseudo doradztwem, często jedynie w postaci nauki pisania CV i listu motywacyjnego, celowość i skuteczność tych działań jest znikoma. Konieczna jest więc profesjonalna praca nad zmianą postaw społeczeństwa i należy ją rozpocząć jak najwcześniej, wprowadzając stopniowo dzieci i młodzież w świat pracy. Jednym ze sposobów jest wychowanie przez pracę, które polega na celowym wykorzystywaniu pracy w procesach wychowawczych. Do podstawowych zadań tego wychowania należą: zdobycie podstaw wiedzy o pracy człowieka, rozumienie roli pracy,
a także włączanie dzieci i młodzieży w nurt codziennej pracy ludzkiej i kształtowanie w ten sposób umiejętności pracy oraz szacunku do pracy własnej i do pracy innych. Wychowanie przez pracę powinno ukształtować odpowiednie cechy charakteru – dokładność, systematyczność oraz w rezultacie - kulturę pracy. Niezwykle skutecznym, wspomnianym wyżej, sposobem przeciwdziałania bezrobociu jest systematyczne prowadzenie zajęć
z zakresu orientacji zawodowej (indywidualnych i grupowych) wśród uczniów szkół średnich, stojących przed wyborem kierunku dalszego kształcenia i zawodu, a także poradnictwa zawodowego dla osób już pracujących, które często muszą zmienić zawód
i dokonać wyboru nowego, odpowiadającego aktualnym potrzebom rynku pracy. Konieczne jest także wypracowanie powszechnego rozumienia znaczenia permanentnego planowania indywidualnego rozwoju zawodowego przez każdego człowieka, w celu zwiększenia szans na rynku pracy.
Ważnym zadaniem edukacji jest także stworzenie warunków umożliwiających ustawiczne kształcenie. Wobec tempa postępu naukowo - technicznego, wykształcenie zdobyte
w systemie szkolnym szybko się dezaktualizuje, dlatego kontynuowanie kształcenia przez całe życie w formach optymalnych dla osób dorosłych, umożliwiających im poszerzanie kwalifikacji zawodowych, staje się niezbędne.
Konieczne jest prowadzenie stałego monitoringu zawodów poszukiwanych na rynku pracy oraz dostosowanie kierunków kształcenia do tych potrzeb. Zgodność wykształcenia i aktualnie wykonywanej pracy nie jest zadowalająca, szczególnie w średnich szkołach zawodowych. Jak wynika z danych przedstawionych na wykresie 1., aż 20 do 40% absolwentów (z wyjątkiem absolwentów liceów ogólnokształcących) nisko ocenia przydatność wiedzy i umiejętności wyniesionych ze szkoły w swojej pracy zawodowej. Najbardziej pozytywne oceny formułują absolwenci – magistrowie i absolwenci szkół zasadniczych zawodowych, najgorsze absolwenci średnich szkół ogólnokształcących oraz średnich zawodowych. Absolwenci średnich szkół zawodowych, nie mogąc znaleźć pracy zgodnej z uzyskanymi kwalifikacjami, decydują się na różnorodne zajęcia zarobkowe, często niezwiązane z zawodem wyuczonym. Zatem struktura kształcenia w tych szkołach nie odpowiada zapotrzebowaniu ze strony rynku pracy.
Wykres 1. Zgodność wykształcenia i aktualnie wykonywanej pracy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sztanderska U., Czego (nie)uczą polskie szkoły. System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, 2008, str. 32.
W analizie zgodności kompetencji zdobytych w trakcie procesu kształcenia z oczekiwaniami ze strony rynku pracy, istotna jest opinia samych podmiotów procesu kształcenia. Wykres 2. przedstawia ocenę absolwentów poszczególnych typów szkół w zakresie kształcenia ogólnego i zawodowego. Zdecydowanie najniżej oceniają swoje kompetencje ogólne absolwenci zasadniczych szkół zawodowych, co znacznie zmniejsza ich elastyczność przy zmianach zatrudnienia. Z danych wynika, iż im wyższy poziom wykształcenia, tym ocena kształcenia ogólnego wyższa. Z kolei ocena nauczania zawodowego jest dosyć podobna we wszystkich typach szkół przygotowujących do zawodu. Jedynie studia magisterskie zapewniają nieco wyższy poziom umiejętności w stosunku do pozostałych. Biorąc pod uwagę wymagania pracodawców, ogromny nacisk na doświadczenie zawodowe i umiejętności praktyczne, nie dziwi fakt, że tak wiele młodych osób ma problem ze znalezieniem pracy.
Wykres 2. Ocena absolwentów dotycząca wiedzy ogólnej i znajomości języków obcych oraz wiedzy i umiejętności wyniesionych ze szkół i uczelni (w skali 1-5)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sztanderska U., Czego (nie)uczą polskie szkoły. System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, 2008, str. 32.
Reasumując, uprawnione jest twierdzenie, że poważnym problemem polskiej edukacji jest jej nieprzystawalność do rynku pracy, gdyż w zbyt dużym stopniu kształcimy absolwentów, których nikt nie potrzebuje i prawdopodobnie - nie zatrudni.
Integralnym i bezpośrednim działaniem zwalczającym bezrobocie jest szkolenie bezrobotnych i osób zagrożonych utratą pracy. Najistotniejsza jest tu wczesna identyfikacja potrzeb i jak najszybsze uruchamianie interwencji celem zapobieżenia wpadaniu w długookresowe bezrobocie. Zasadą musi być ich prewencyjny i rozwojowy charakter. Pod tym względem sytuacja w Polsce jest zła, około 80% środków przeznaczanych jest na tzw. formy pasywne (np. roboty publiczne), a należy promować formy aktywne: szkolenia zawodowe, staże, subsydiowane zatrudnianie i programy podnoszące kompetencje bezrobotnych, bo tylko takie działania będą skuteczne i zwiększą ich szanse na zatrudnienie.
Efektywne zwalczanie psychologicznych skutków długotrwałego bezrobocia wymaga dobrych rozwiązań systemowych i stworzenia specjalnych programów, które stanowiłyby swoiste antidotum na opisane wyżej objawy chronicznego bezrobocia. Takie osoby powinny być objęte wszechstronną pomocą psychologiczną indywidualną i grupową. Niemożliwe jest skuteczne szkolenie zawodowe bez wcześniejszego przywrócenia równowagi emocjonalnej, wiary w siebie, umiejętności kontaktowania się z ludźmi i racjonalnej oceny własnych potrzeb i preferencji zawodowych. Wskazane jest tworzenie grup wsparcia dla bezrobotnych jako przeciwdziałanie izolacji społecznej oraz przeprowadzenie szeregu treningów psychologicznych pomagających w ograniczeniu skutków chronicznego bezrobocia (m.in. komunikacji, radzenia sobie ze stresem, motywacji, zarządzania czasem, asertywności, autoprezentacji). Spotkania z doradcą zawodowym powinny pomóc wytyczyć dalszą drogę zawodową i wybrać szkolenia odpowiadające cechom osobowości i zdolnościom człowieka,
a nie tylko jego wykształceniu, co często jest praktykowane w urzędach pracy. Niezbędne jest również wsparcie procesu reintegracji z pracą, czyli ułatwienie ponownego wejścia bezrobotnego w rolę pracownika i w środowisko pracy. Bezrobotny w nowym miejscu często styka się z nieżyczliwością, pracodawca na początku wie tylko to, że nowy pracownik był bezrobotnym i przez ten fakt go ocenia. Brak wsparcia zmniejsza motywację, wywołuje niską samoocenę, a gdy do takiej sytuacji dołączą się uprzedzenia współpracowników, to już tylko krok do ponownego bezrobocia. Funkcję reintegracji z pracą doskonale pełnią subsydiowane staże i zatrudnienie. Integralną częścią programów dla bezrobotnych powinny być także zajęcia informatyczne, szczególnie dla osób w średnim wieku, gdyż większość ofert pracy dostępna jest w Internecie, a umiejętność obsługi komputera jest na rynku pracy obligatoryjna. Niestety, funkcjonujące w Polsce instytucje rynku pracy z różnych względów nie radzą sobie z problemem bezrobocia. Nie obejmują swoim działaniem wielu potrzebujących wsparcia, proponowane programy często są fragmentaryczne, czas oczekiwania na szkolenia zawodowe zbyt długi, a ich dobór przypadkowy, co powoduje niską skuteczność i w konsekwencji marnotrawienie ogromnych nakładów finansowych.
Aby walka z bezrobociem była skuteczna, muszą powstać dobre rozwiązania systemowe, ukierunkowane na przeciwdziałanie, a nie na łagodzenie skutków. Wielką wartością i nadzieją są realizowane w Polsce projekty aktywizacji zawodowej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, nie tylko dlatego, że wspierają ograniczony budżet państwa, ale głównie dlatego, że zatrudniają wielu dobrych specjalistów i umożliwiają im gromadzenie cennych doświadczeń. Te doświadczenia to ogromny kapitał, który powinien być wykorzystany do stworzenia w Polsce lepszych i skuteczniejszych rozwiązań w walce z bezrobociem i jego najgorszym ze skutków - wykluczeniem społecznym.
Bibliografia
1. Bańka A., Bezrobocie, Podręcznik Pomocy Psychologicznej, Wyd. Print - B, Poznań 1992.
2. Borkowski T., Marcinkowski A., Socjologia bezrobocia, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999.
3. Jahoda M., Lazarsfeld P.F., Zeisel H., Bezrobotni Marienthalu, Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2007.
4. Nowacki T.W. Nowy słownik pedagogiki pracy, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2000.
5. Sztanderska U., Czego (nie)uczą polskie szkoły. System edukacji a potrzeby rynku pracy w Polsce, Warszawa 2008.
6. Tyszka Z., Mikro-, mezo-, makrospołeczne uwarunkowania bezrobocia i jego skutki w rodzinie,[w:] Bezrobocie w małych miastach, R. B. Woźniak (red.), Koszalin 1997.
7. www.bezrobocie.net
8. www.bezrobocie.pl
9. www.stat.gov.pl/gus
Uwaga. Kopiowanie, publikowanie zawartości serwisu lub jego części bez pisemnej zgody właścicieli serwisu jest zabronione.